حوزه علمیه نجف (اخلاق)مکتب اخلاقی عرفانی نجف یکی از مهم‌ترین مکاتب عرفانی شیعه در دوران معاصر است که تأثیرات عمیقی را بر حوزه‌های علمی شیعه نهاده است. بنیانگذار این حوزه هزار ساله شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (رحمه‌الله‌علیه) است. از اساتید مکتب تربیتی حوزه علمیه نجف می‌توان به سیدعلی شوشتری، ملاحسینقلی همدانی تا درس اخلاق امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) اشاره کرد. ۱ - اساتید مکتب اخلاقی حوزه نجفنجف اشرف شهری است که قرنها مرکز علوم دینی و فقه شیعی بوده است. حوزه علمیه نجف حوزه‌ی عظیم و گسترده است، از همان آغاز تاسیس، فرا گرفتن علوم اسلامی رو به گسترش گذاشت که در این میان گر چه فقه و اصول از اهمیت بیشتری برخوردار بود لکن به سایر رشته‌ها نیز پرداخته می‌شد. ۱.۱ - شیخ طوسیمحمد بن حسن بن علی بن حسن مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه، در زمینه‌های مختلف علوم دینی به تالیف کتاب پرداخت و از رهگذر نفوذی که در جامعه علمی شیعه یافت و شاگردان بسیاری که تربیت کرد تاثیری دیرپای بر تفکر علمای شیعه گذارد. اجتهاد و عقلگرایی در فقه و عقاید شیعه با کوشش‌های شیخ طوسی بین شیعیان شیوه غالب شد و به سیطره روش اخبارگرایی برای چند سده پایان داد. به عنوان مثال همانگونه که از سیره عملی شیخ طوسی (رحمه‌الله‌علیه) پیداست ایشان در کنار تدریس فقه و اصول به تدریس عقاید و اخلاق نیز می‌پرداخته است و کتاب امالی وی که به عنوان مجالس نیز نامیده می‌شود موید این معنی است که همت ایشان، منحصر به گسترش فقه و اصول نبوده بلکه به بعد پرورشی طلاب و حوزویان نیز بها می‌داده است. همچنین از محتوای این امالی‌ها می‌توان به این نتیجه رسید که درس‌های اخلاق ردپائی در آن زمان آغازین حوزه نجف نیز داشته است، گرچه شکل و روش آن با درس اخلاق‌های مرسوم فعلی متفاوت بوده است. شیخ دوازده سال آخر عمر گرانبهای خویش را در آنجا گذرانید. در این مدت از هر سوی به منظور بهره‌مندی از محضر وی برخی از دانش دوستان و دانش‌پژوهان و اهل فضل بدانجا روی آورده و به آن مرکز مقدس رونق و شکوه بخشیدند. ۱.۲ - سیدعلی شوشتریدر تاریخ حوزه نجف هر چه به زمان اخیر نزدیک‌تر می‌شویم شکوفائی و گستردگی درس‌های اخلاق را بیشتر می‌یابیم، چنانکه می‌خوانیم: عالم فرزانه شیخ انصاری (رحمه‌الله‌علیه) در درس اخلاق عارف وارسته سیدعلی شوشتری که در فقه و اصول از شاگردان شیخ بود، شرکت می‌کرد و به پند و نصیحت او گوش می‌سپرد و هفته‌ای یک ساعت مرتب به منزل آقا سیدعلی می‌رفت و از محضرش کسب معنویت می‌کرد. ۱.۳ - ملاحسینقلی همدانیشیوه سلوک و تعلیم و تربیت همدانی مطابق با شیوه سلوک سیدعلی شوشتری بود. ملاحسینقلی همدانی شاگردان بسیاری تربیت کرد. کثرت این شاگردان که گفته شده حدود سیصد تن بوده است، از یک سو نشان‌دهنده شهرت او و از سوی دیگر نشان‌دهنده وسعت تأثیر شیوه سلوک وی در نجف آن روزگاراست. که خود دارای درس اخلاق در حوزه نجف بوده است و پس از فوت مرحوم آقا سیدعلی شوشتری به تربیت طلاب پرداخت که بیش از سیصد نفر را توانست تربیت کند. این عالم عارف تحولی شگرف در اعماق جان شاگردان پدید آورد و در این جهت یگانه زمان خویش گشت. گرچه فرصت تدوین کتاب برایش پیش نیامد ولی توانست حقایق الهی و معارف حق را در صفحه جان و سینه در خشان نفوس مستعده بنگارد و نفوسی را از قوه به فعلیت برساند و به تصنیف کتاب انفسی دست یازد. بنابراین یکی از درس‌های اخلاق مشهور در حوزه نجف درس این مرد الهی بوده است که به نوبه خود منشا اثر فراوان بوده و توانسته است شاگردانی مبرز و توانا تربیت کند که آنان نیز هر کدام به تشکیل درس اخلاق پرداخته و در این زمینه به نتایج فراوانی برسند. ۱.۴ - سیداحمد کربلائی تهرانییکی از شاگردان ارجمند و استوانه‌های توحید و معرفت که خوشه‌چین محضر درس مرحوم آخوند بوده است مرحوم سیداحمد کربلائی تهرانی بوده که خود نیز از مدرسین اخلاق حوزه نجف به شمار می‌آمده است. مرحوم علامه طباطبائی درباره درس اخلاق و شیوه تربیتی این اسوه تقوی و مجسمه اخلاق چنین می‌گوید: ایشان بعد از در گذشت مرحوم آخوند در عتبه مقدسه نجف اشرف اقامت گزید و به درس فقه اشتغال ورزیده و در معارف الهیه و تربیت و تکمیل مردم ید بیضا نشان می‌داد. جمعی کثیر از بزرگان و وارستگان به یمن تربیت و تکمیل آن بزرگوار قدم در دائره کمال گذاشته و پشت پای به بساط طبیعت زده و از سکان دارالخلد و محرومان حریم قرب شدند. [۱]
حسینی طهرانی، محمدحسین، مهرتابان، ص۱۵.
۱.۵ - میرزا علی قاضیسیدعلی قاضی طباطبایی برای تهذیب نفس چندین سال نزد سیداحمد کربلایی و محمد بهاری، ۲تن از مبرزترین شاگردان ملاحسینقلی همدانی، شاگردی کرد. وی در نجف، در عرفان و اخلاق و تهذیب نفس شاگردان متعدد و نام‌آوری پرورش داد. از مکتب اخلاقی این عارف خود ساخته و وارسته نیز ستارگانی در خشیدند که هر کدام نادره دهر و آیتی عظیم گشتند و توانستند در راستای حرکت تربیتی پیشینیان گام گذاشته و به تشکیل حوزه درس اخلاق دست یازند که از آن جمله است: مرحوم میرزا علی قاضی که در معارف و اخلاق استاد مرحوم علامه طباطبائی در حوزه نجف بوده است. چنانکه ایشان در باره دست‌یابی به محضر این استاد و بهره‌مندی از درس اخلاق ایشان می‌گوید: وقتی به قصد ادامه تحصیل علوم اسلامی به (نجف) رفتم از علی (علیه‌السّلام) خواستم که آنچه صلاح است مرا به آن راهنمایی کند در خانه نشسته بودم که ناگهان درب باز شد و یکی از علمای بزرگ داخل شد و سلام کرد و سخنانی بدین مضمون برایم گفت: کسی که به قصد تحصیل به نجف می‌آید خوب است علاوه بر تحصیل به فکر تهذیب و تکمیل نفس خویش نیز باشد و از نفس خود غافل نماند. این را فرمود و حرکت کرد. من در آن مجلس شیفته اخلاق و رفتار اسلامی او شدم و سخنان کوتاه و با نفوذ آن عالم ربانی چنان در دل من اثر کرد که برنامه آینده‌ام را شناختم و تا مدتی که در نجف بودم محضر آن عالم با تقوی را رها نکردم و در درس اخلاقش شرکت می‌کردم آن دانشمند بزرگ آقا میرزا علی قاضی (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) بود. [۲]
یادنامه علامه طباطبائی، ص۱۲۰.
بدین‌سان در می‌یابیم که در حوزه نجف انسان‌های وارسته‌ای که دارای نفس مسیحایی بوده‌اند و بر کرسی اخلاق می‌نشسته‌اند و به این بعد حوزه نیز توجه داشته‌اند فراوان بوده‌اند و هر چه به زمان معاصر نزدیک‌تر می‌شویم شکوه و جلوه درس‌های اخلاق چه خصوصی و چه عمومی بیشتر به چشم می‌خورد. چنانکه استاد محمدتقی جعفری در این‌باره می‌گوید: من از آیت‌الله عبدالهادی شیرازی شنیدم که ایشان فرمود: وقتی من وارد حوزه نجف شدم هیجده درس اخلاق در این حوزه تدریس می‌شد و من عرض می‌کنم که احتمالا حداقل پنجاه درس اخلاق در حوزه نجف بوده است که هیجده تای آن توانسته بروز و ظهور پیدا کند می‌توان گفت هیجده درس از درس‌های درجه دو و درجه سه بوده است که توانسته بروز و نمودی داشته باشد. [۳]
مجله حوزه شماره۱۹ (مصاحبه با استاد جعفری.
۱.۶ - امام خمینیدر پایان این بخش از بررسی درس‌های اخلاق در حوزه نجف بی‌انصافی است اگر اشاره به درس‌های اخلاق پرشور و حرکت آفرین حضرت امام خمینی (قدس‌سره) نشود. ایشان از همان آغاز رسالتش در حوزه نجف در کنار تبیین و تشریح پایه‌های حکومت اسلامی و ولایت فقیه و پیوند دین با سیاست ضمن مبارزه با پندارها و باورهای حاکم بر آن حوزه به مساله تهذیب و تکمیل اخلاقی طلاب و حوزویان اهمیت می‌داد و خود یکی از مدرسین بنام و توانای درس اخلاق در آن حوزه عظیم به شمار می‌آمد. در اینجا به عنوان اشاره و این که سندی زنده و جاوید در تاریخ حوزه نجف از درس‌های اخلاق به دست داده باشیم به گوشه‌ای از اولین درس اخلاق حضرت امام بسنده می‌کنیم: خداوندا زبان ما را از لغو نگهدار ما را بخودت متوجه فرما ما را از غیر خودت منصرف فرما حب دنیا را از قلب ما بیرون فرما اخلاق نیک را در ما پا برجا کن. شما فضلای اعلام و طلاب جوان مسوولیت دارید باید از همین حالا همین جوانان پانزده ساله و بیست ساله که در مدارس علمی هستند خودشان را عادت بدهند به آنچه مورد رضای خداست عمل کنند. اگر خدای نخواسته در خلال تحصیل علوم فقط در فکر این باشید که دقایق علمی را یاد بگیرید و در فکر تهذیب نباشید و خودتان را به آداب الله مهذب نکنید این علم اثری ندارد. باید هر قدمی که در راه تحصیل برداشته می‌شود اگر عرض نکنم دو قدم لااقل یک قدم هم در باب تهذیب اخلاق و استقرار ایمان در قلب برداشته شود. این کار تفکر لازم دارد مراقبت لازم دارد. شیطان راضی نیست به فسق تنها او کفر را می‌خواهد! [۴]
روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی، ج۲، ص۱۵۶-۱۶۱.
این بود گذری کوتاه و اشاره‌ای مختصر به آموزش‌های اخلاقی، گفتاری در حوزه نجف به ویژه در قرون اخیر و معاصر. البته بحث و تتبع مفصل در این زمینه فرصتی وسیع‌تر لازم دارد و در این نوشته بیش از این گنجایش سخن نیست و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل. ۲ - پانویس
۳ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اخلاق در حوزه نجف »، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۹. |